Opracowała: dr Paulina Baran

Ortoreksja (łac. orthorexia nervosa) jest jednym z zaburzeń odżywiania się, które polega na nadmiernym zwracaniu uwagi na zdrową dietę. Po raz pierwszy została opisana w 1997 roku przez amerykańskiego lekarza Stevena Bratmana, który sam osobiście jej doświadczył. W swojej książce pt. „Health Food Junkies” (tłum.: „W szponach zdrowej żywności”) próbuje przestrzec przed skutkami żywieniowej przesady.

Zgodnie z szacunkami, ortoreksja dotyka ok. 7 proc. populacji ogólnej, przy czym częściej występuje u mężczyzn. Jest rozpoznawana wówczas, gdy człowiek poświęca całą swoją uwagę i aktywność na planowanie diety i zdrowego trybu życia, zaniedbując jednocześnie pozostałe obszary związane z pracą zawodową oraz relacjami z innymi ludźmi. Zdaniem Bratmana, zaburzenie to jest związane z określonym wzorcem reakcji emocjonalnych i typem osobowości, przede wszystkim z poczuciem kontroli nad własnym życiem osiąganym właśnie poprzez restrykcyjną dietę.

Jakie są objawy ortoreksji?

Ortoreksja z reguły zaczyna się całkowicie niewinnie, tzn. od poprawy jakości posiłków poprzez wyeliminowanie z codziennej diety potraw powszechnie uznawanych za niezdrowe (np. słodyczy, tłustych sosów, smażonego mięsa) oraz włączenie świeżych warzyw, owoców, ryb. Kolejnym krokiem jest kupowanie żywności ekologicznej oraz czytanie etykiet. Zachowania te nie świadczą o chorobie. Problem zaczyna się wówczas, gdy lista niepożądanych produktów spożywczych z czasem powiększa się coraz bardziej, asortyment zwykłych sklepów przestaje wystarczać, aby móc zrobić zakupy, to, co znajduje się na talerzu zaczyna stanowić centrum uwagi i codziennego zainteresowania, aż wreszcie pozostaje jedynie kilka produktów, które są do zaakceptowania jako w pełni zdrowe, wartościowe i które nie szkodzą organizmowi. I w taki właśnie sposób zaczyna się ortoreksja, czyli obsesyjna dbałość o zdrowe odżywianie.

Ortorektyk bardzo wnikliwie analizuje wszystko, co trafia na jego talerz, posiłki najczęściej przygotowuje sam, z dużą uwagą i starannością, je według ściśle ustalonego grafiku, zazwyczaj unikania stołowania się poza domem i stale poszukuje informacji na temat diet i zdrowego odżywiania. W sytuacji, kiedy spożyje coś „zakazanego”, odczuwa ogromne poczucie winy i na kolejne dni narzuca sobie ostry reżim dietetyczny, aby złagodzić skutki zjedzenia niezdrowej żywności.

Jakie zagrożenia niesie za sobą ortoreksja?

Choć zdrowe odżywianie jest niezbędne dla zachowania zdrowia, zbyt restrykcyjne podejście do diety i eliminowanie z jadłospisu coraz szerszej grupy produktów może doprowadzić do powstawania niedoborów żywieniowych, a te z kolei mogą być przyczyną chorób. Badania naukowe potwierdzają, iż niedobory składników odżywczych mogą mieć niekorzystny wpływ zarówno na zdrowie fizyczne, jak i psychiczne. Przykładowo, niedobór nienasyconych kwasów tłuszczowych (NKT) omega-3 powiązano z występowaniem depresji, demencji, zachowań impulsywnych i agresywnych. Ponadto skutkiem niedoboru witamin i składników mineralnych mogą być bóle i zawroty głowy, nudności, ciągłe zmęczenie, anemia, osteoporoza, zaburzenia pracy jelit oraz obniżona odporność.

Ortoreksja może mieć także skutki w wymiarze społecznym. Poświęcanie całej swojej uwagi planowaniu diety oraz podporządkowywanie codziennych aktywności zdrowemu trybowi życia może doprowadzić do zaniedbywania obowiązków zawodowych oraz pogorszenia relacji z osobami bliskimi.

Jak rozpoznać ortoreksję?

Do najważniejszych kryteriów umożliwiających rozpoznanie ortoreksji należą:

• przesadna koncentracja na zdrowej diecie,
• stałość zachowań dietetycznych (przejawiająca się m.in. w braku jakichkolwiek ustępstw jeśli chodzi o rodzaj spożywanych produktów żywnościowych),
• obecność cech obsesyjno-kompulsyjnych (tj. m.in. powracające, natrętne myśli dotyczące jedzenia i jego jakości, przymus wykonywania określonych czynności i podejmowania zachowań związanych ze zdrowym trybem życia, np. przygotowywanie posiłków w jedyny, ściśle określony sposób),
• negatywny wpływ codziennych zachowań na jakość życia.

Zdaniem Bratmana i Knighta, aby móc podejrzewać to zaburzenie odżywiania należy odpowiedzieć twierdząco na co najmniej 4 spośród 10 następujących pytań:

1. Czy myśli na temat zdrowej diety zajmują Ci więcej niż 3 godziny dziennie?
2. Czy planujesz swoje posiłki dzień wcześniej?
3. Co jest dla Ciebie ważniejsze: to, co jesz, czy przyjemność, którą czerpiesz z jedzenia?
4. Czy jakość Twojego życia obniżyła się po wprowadzeniu zdrowej diety?
5. Czy jesteś coraz bardziej restrykcyjny/a w ograniczeniach dietetycznych?
6. Czy jesteś w stanie poświęcić przyjemność z jedzenia na rzecz utrzymania zdrowej diety?
7. Czy Twoje poczucie wartości wzrasta, gdy jesz zdrowo? Czy pogardzasz osobami, które nie utrzymują zdrowej diety?
8. Czy odczuwasz poczucie winy, gdy złamiesz restrykcje?
9. Czy uważasz, że Twoja dieta wpłynęła negatywnie na Twoje kontakty społeczne?
10. Czy czujesz, iż całkowicie kontrolujesz swoje życie, gdy jesz właściwie?

Jak leczyć ortoreksję?

W leczeniu ortoreksji rekomendowane jest zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej, która może zostać skojarzona z leczeniem farmakologicznym.

Osoby chore na ortoreksję niestety rzadko same zgłaszają się na leczenie bądź też leczą się w kierunku innych chorób, np. takich, które są wynikiem niedoborów żywieniowych. Należy jednak pamiętać, że aby poradzić sobie z zaburzeniem niezbędna jest pomoc specjalistyczna – lekarska, psychologiczna i dietetyczna, dzięki której będzie możliwe odzyskanie kontroli nad procesem jedzenia oraz wypracowanie „zdrowego” podejścia do zdrowego odżywiania.

Piśmiennictwo:

[1] Bratman, S., Knight, D. (2000). Health food junkies. Orthorexia nervosa: overcoming the obsession with healthful eating. New York: Broadway Books.

[2] Donini, L. M., Marsili, D., Graziani, M. P., Imbriale, M., Canella, C. (2004). Orthorexia nervosa: a preliminary study with a proposal for diagnosis and an attempt to measure the dimension of the phenomenon. Eating and Weight Disorders 9(2), 151-157.

[3] Kałędkiewicz, E., Doboszyńska, A. (2013). Ortoreksja na tle innych zaburzeń odżywiania. Forum Medycyny Rodzinnej 7(6), s. 307-315.

[4] Kummer, A., Dias, F., Teixeria, A. (2008). On the concept of orthorexia nervosa. Scandinavian Journal of Medicine and Science in Sports 18(3), 395-396.

[5] Michalska, A., Szejko, N., Jakubczyk, A., Wojnar, M. (2016). Niespecyficzne zaburzenia odżywiania się - subiektywny przegląd. Psychiatria Polska 50(3), s. 497-507.

[6] Wawer, I. (2017). Dietetyczne niedobory mikroskładników i suplementacja w chorobach neurologicznych. Neurologia Praktyczna 6, s. 5-8.

„Bądźmy rozsądni i dbajmy o zdrowie, ale nie kosztem własnego zdrowia”
José González, psycholog

Opracowała: dr Paulina Baran

Ortoreksja (łac. orthorexia nervosa) jest jednym z zaburzeń odżywiania się, które polega na nadmiernym zwracaniu uwagi na zdrową dietę. Po raz pierwszy została opisana w 1997 roku przez amerykańskiego lekarza Stevena Bratmana, który sam osobiście jej doświadczył. W swojej książce pt. „Health Food Junkies” (tłum.: „W szponach zdrowej żywności”) próbuje przestrzec przed skutkami żywieniowej przesady.

Zgodnie z szacunkami, ortoreksja dotyka ok. 7 proc. populacji ogólnej, przy czym częściej występuje u mężczyzn. Jest rozpoznawana wówczas, gdy człowiek poświęca całą swoją uwagę i aktywność na planowanie diety i zdrowego trybu życia, zaniedbując jednocześnie pozostałe obszary związane z pracą zawodową oraz relacjami z innymi ludźmi. Zdaniem Bratmana, zaburzenie to jest związane z określonym wzorcem reakcji emocjonalnych i typem osobowości, przede wszystkim z poczuciem kontroli nad własnym życiem osiąganym właśnie poprzez restrykcyjną dietę.

Jakie są objawy ortoreksji?

Ortoreksja z reguły zaczyna się całkowicie niewinnie, tzn. od poprawy jakości posiłków poprzez wyeliminowanie z codziennej diety potraw powszechnie uznawanych za niezdrowe (np. słodyczy, tłustych sosów, smażonego mięsa) oraz włączenie świeżych warzyw, owoców, ryb. Kolejnym krokiem jest kupowanie żywności ekologicznej oraz czytanie etykiet. Zachowania te nie świadczą o chorobie. Problem zaczyna się wówczas, gdy lista niepożądanych produktów spożywczych z czasem powiększa się coraz bardziej, asortyment zwykłych sklepów przestaje wystarczać, aby móc zrobić zakupy, to, co znajduje się na talerzu zaczyna stanowić centrum uwagi i codziennego zainteresowania, aż wreszcie pozostaje jedynie kilka produktów, które są do zaakceptowania jako w pełni zdrowe, wartościowe i które nie szkodzą organizmowi. I w taki właśnie sposób zaczyna się ortoreksja, czyli obsesyjna dbałość o zdrowe odżywianie.

Ortorektyk bardzo wnikliwie analizuje wszystko, co trafia na jego talerz, posiłki najczęściej przygotowuje sam, z dużą uwagą i starannością, je według ściśle ustalonego grafiku, zazwyczaj unikania stołowania się poza domem i stale poszukuje informacji na temat diet i zdrowego odżywiania. W sytuacji, kiedy spożyje coś „zakazanego”, odczuwa ogromne poczucie winy i na kolejne dni narzuca sobie ostry reżim dietetyczny, aby złagodzić skutki zjedzenia niezdrowej żywności.

Jakie zagrożenia niesie za sobą ortoreksja?

Choć zdrowe odżywianie jest niezbędne dla zachowania zdrowia, zbyt restrykcyjne podejście do diety i eliminowanie z jadłospisu coraz szerszej grupy produktów może doprowadzić do powstawania niedoborów żywieniowych, a te z kolei mogą być przyczyną chorób. Badania naukowe potwierdzają, iż niedobory składników odżywczych mogą mieć niekorzystny wpływ zarówno na zdrowie fizyczne, jak i psychiczne. Przykładowo, niedobór nienasyconych kwasów tłuszczowych (NKT) omega-3 powiązano z występowaniem depresji, demencji, zachowań impulsywnych i agresywnych. Ponadto skutkiem niedoboru witamin i składników mineralnych mogą być bóle i zawroty głowy, nudności, ciągłe zmęczenie, anemia, osteoporoza, zaburzenia pracy jelit oraz obniżona odporność.

Ortoreksja może mieć także skutki w wymiarze społecznym. Poświęcanie całej swojej uwagi planowaniu diety oraz podporządkowywanie codziennych aktywności zdrowemu trybowi życia może doprowadzić do zaniedbywania obowiązków zawodowych oraz pogorszenia relacji z osobami bliskimi.

Jak rozpoznać ortoreksję?

Do najważniejszych kryteriów umożliwiających rozpoznanie ortoreksji należą:

• przesadna koncentracja na zdrowej diecie,
• stałość zachowań dietetycznych (przejawiająca się m.in. w braku jakichkolwiek ustępstw jeśli chodzi o rodzaj spożywanych produktów żywnościowych),
• obecność cech obsesyjno-kompulsyjnych (tj. m.in. powracające, natrętne myśli dotyczące jedzenia i jego jakości, przymus wykonywania określonych czynności i podejmowania zachowań związanych ze zdrowym trybem życia, np. przygotowywanie posiłków w jedyny, ściśle określony sposób),
• negatywny wpływ codziennych zachowań na jakość życia.

Zdaniem Bratmana i Knighta, aby móc podejrzewać to zaburzenie odżywiania należy odpowiedzieć twierdząco na co najmniej 4 spośród 10 następujących pytań:

1. Czy myśli na temat zdrowej diety zajmują Ci więcej niż 3 godziny dziennie?
2. Czy planujesz swoje posiłki dzień wcześniej?
3. Co jest dla Ciebie ważniejsze: to, co jesz, czy przyjemność, którą czerpiesz z jedzenia?
4. Czy jakość Twojego życia obniżyła się po wprowadzeniu zdrowej diety?
5. Czy jesteś coraz bardziej restrykcyjny/a w ograniczeniach dietetycznych?
6. Czy jesteś w stanie poświęcić przyjemność z jedzenia na rzecz utrzymania zdrowej diety?
7. Czy Twoje poczucie wartości wzrasta, gdy jesz zdrowo? Czy pogardzasz osobami, które nie utrzymują zdrowej diety?
8. Czy odczuwasz poczucie winy, gdy złamiesz restrykcje?
9. Czy uważasz, że Twoja dieta wpłynęła negatywnie na Twoje kontakty społeczne?
10. Czy czujesz, iż całkowicie kontrolujesz swoje życie, gdy jesz właściwie?

Jak leczyć ortoreksję?

W leczeniu ortoreksji rekomendowane jest zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej, która może zostać skojarzona z leczeniem farmakologicznym.

Osoby chore na ortoreksję niestety rzadko same zgłaszają się na leczenie bądź też leczą się w kierunku innych chorób, np. takich, które są wynikiem niedoborów żywieniowych. Należy jednak pamiętać, że aby poradzić sobie z zaburzeniem niezbędna jest pomoc specjalistyczna – lekarska, psychologiczna i dietetyczna, dzięki której będzie możliwe odzyskanie kontroli nad procesem jedzenia oraz wypracowanie „zdrowego” podejścia do zdrowego odżywiania.

Piśmiennictwo:

[1] Bratman, S., Knight, D. (2000). Health food junkies. Orthorexia nervosa: overcoming the obsession with healthful eating. New York: Broadway Books.

[2] Donini, L. M., Marsili, D., Graziani, M. P., Imbriale, M., Canella, C. (2004). Orthorexia nervosa: a preliminary study with a proposal for diagnosis and an attempt to measure the dimension of the phenomenon. Eating and Weight Disorders 9(2), 151-157.

[3] Kałędkiewicz, E., Doboszyńska, A. (2013). Ortoreksja na tle innych zaburzeń odżywiania. Forum Medycyny Rodzinnej 7(6), s. 307-315.

[4] Kummer, A., Dias, F., Teixeria, A. (2008). On the concept of orthorexia nervosa. Scandinavian Journal of Medicine and Science in Sports 18(3), 395-396.

[5] Michalska, A., Szejko, N., Jakubczyk, A., Wojnar, M. (2016). Niespecyficzne zaburzenia odżywiania się - subiektywny przegląd. Psychiatria Polska 50(3), s. 497-507.

[6] Wawer, I. (2017). Dietetyczne niedobory mikroskładników i suplementacja w chorobach neurologicznych. Neurologia Praktyczna 6, s. 5-8.

„Bądźmy rozsądni i dbajmy o zdrowie, ale nie kosztem własnego zdrowia”
José González, psycholog