Opracowała: dr Paulina Baran

Wśród badaczy zajmujących się problematyką stresu nie ma zgodności odnośnie sposobu jego rozumienia. Zasadniczo, w literaturze psychologicznej można wyróżnić trzy główne nurty w ujmowaniu stresu. Zgodnie z pierwszym podejściem, stres traktowany jest jako sytuacja, wydarzenie lub bodziec o określonych właściwościach, który wzbudza u człowieka napięcie emocjonalne uniemożliwiające jego prawidłowe funkcjonowanie. Tak rozumiany stres ujawnia się w takich sytuacjach, w których mówimy, że np. „Stresuje mnie moja praca”, „Podróż samolotem jest dla mnie stresująca”, „Pobieranie krwi mnie stresuje”.

Według drugiego podejścia stres rozumiany jest jako reakcja organizmu na działający stresor, przejawiająca się na poziomie emocjonalnym (np. odczuwanie lęku, niepokoju, złości, smutku), poznawczym (np. obniżenie koncentracji i rozproszenie uwagi, nieadekwatna ocena sytuacji, w tym obniżony poziom obiektywizmu i krytycyzmu, trudności z podejmowaniem decyzji, problemy z pamięcią, natrętne myśli, dezorientacja) oraz behawioralnym (np. płacz, izolacja społeczna i unikanie kontaktów z innymi, zakłócony wzorzec snu, tj. nadmierna senność lub trudności z zasypianiem, nerwowe nawyki, np. obgryzanie paznokci, zmiana nawyków żywieniowych, w tym np. jedzenie emocjonalne). W tym nurcie Hans Selye, który po raz pierwszy wprowadził do nauk o zdrowiu termin „stres”, zdefiniował go jako ogólny zespół adaptacyjny będący niespecyficzną reakcją organizmu, powstającą w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych, zwanych stresorami. Według badacza zespół ten ma trzy stadia: reakcji alarmowej, polegającej na mobilizowaniu sił obronnych, stadium odporności, czyli pełnego przystosowania się do stresora, oraz stadium wyczerpania, do którego dochodzi wówczas, gdy ulegnie wyczerpaniu energia przystosowania, ponieważ stresor jest znacznie nasilony i działa w odpowiednio długim czasie. Z kolei polski psycholog prof. Jan Strelau określił stres jako stan, który „charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne przekraczające bazalny poziom aktywacji”.

Należy zwrócić uwagę, że skutki stresu ujawniają się nie tylko w sferze psychologicznej i behawioralnej, ale i fizjologicznej. Uwalniane w sytuacji stresu hormony inicjują odpowiedź różnych narządów, tkanek i komórek. Jeżeli aktywowana jest część współczulna układu nerwowego, dochodzi wówczas do pobudzenia wielu narządów i w konsekwencji do mobilizacji organizmu (m.in. rozszerzają się źrenice, praca serca przyspiesza, hamowana jest perystaltyka jelit), jeżeli natomiast część przywspółczulna – następuje hamowanie w narządach umożliwiające regenerację i odpoczynek organizmu po wysiłku związanym z mobilizacją (m.in. zwężają się źrenice, spowalnia czynność serca, pobudzana jest perystaltyka jelit).

Zgodnie z ostatnim podejściem, stres stanowi wypadkową relacji, jaka zachodzi między człowiekiem, tj. jego cechami osobowości, stosowanymi metodami radzenia sobie w sytuacjach trudnych, wcześniejszymi doświadczeniami itp., a cechami otoczenia, tj. właściwościami działającego bodźca. W ramach tego nurtu powstała transakcyjna teoria stresu Richarda Lazarusa i Suzan Folkman, zgodnie z którą stres jest rozumiany jako „określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez nią jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”. Oznacza to, że jeżeli człowiek uzna, iż dana sytuacja narusza istotne dla niego wartości i stanowi zagrożenie, staje się wówczas sytuacją stresującą.

Mając na uwadze powyższe można zauważyć, że stres ma różne oblicza i może być ujmowany z różnych perspektyw. I choć nie udało się sformułować jednej, powszechnie akceptowanej i przyjętej w środowisku naukowym jego definicji, wyniki dotychczasowych badań jednoznacznie wskazują, że stres ma istotny wpływ na zdrowie psychiczne i fizyczne człowieka.

Konsekwencje zdrowotne stresu

Skutki stresu dla zdrowia psychicznego i fizycznego można podzielić na natychmiastowe, tj. szybko przemijające i w większości odwracalne, oraz długotrwałe. Do pierwszej grupy zaliczane są objawy mięśniowe (m.in. napięcie mięśni mimicznych, szyi, ramion, pleców, zaciśnięcie szczęki), oddechowe (m.in. przyspieszenie i spłycenie oddechu, hiperwentylacja), reakcje bólowe (m.in. bóle głowy, pleców, żołądka), objawy ze strony układu trawiennego (m.in. biegunki lub zaparcia, brak apetytu lub nadmierny apetyt) oraz inne objawy (m.in. przyspieszone tętno, wzmożona potliwość, zaczerwienienie skóry, częste oddawanie moczu, nerwowe ruchy, drapanie się).

Skutki długotrwałe stresu to tzw. choroby stresozależne (ang. stress-related disorders), dotyczące zdrowia psychicznego i somatycznego, wśród których można wymienić między innymi:

• zaburzenia snu,

• zespół stresu traumatycznego,

• zespół zmęczenia przewlekłego,

• jadłowstręt psychiczny,

• żarłoczność psychiczną,

• zespoły neurodegeneracyjne,

• otyłość,

• zespół jelita nadwrażliwego,

• zaburzenia miesiączkowania,

• niepłodność,

• problemy dermatologiczne.

Na stronie internetowej „sercunaratunek.pl” dr Anna Mierzyńska z Kliniki Choroby Wieńcowej i Rehabilitacji Kardiologicznej Narodowego Instytutu Kardiologii w Warszawie wskazuje, że osoby żyjące w warunkach stresu związanego zarówno z życiem zawodowym, jak i prywatnym, są bardziej narażone na choroby układu sercowo-naczyniowego oraz udar niedokrwienny mózgu. Ryzyko to może wzrastać od 10 do nawet 60 proc. w porównaniu z osobami, które na co dzień doświadczają mniejszego napięcia emocjonalnego.

Stres może zmieniać aktywność elektryczną serca, powodować występowanie epizodów zaburzeń rytmu serca, działając silnie i długotrwale przyczyniać się do niedokrwienia mięśnia sercowego, a także sprzyjać szybszemu wzrostowi blaszki miażdżycowej lub formowaniu skrzeplin. Wszystkie te czynniki mogą istotnie zwiększać ryzyko wystąpienia ostrego zespołu wieńcowego lub udaru mózgu. Z tego też względu w zaleceniach Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego odnośnie prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego oraz rehabilitacji kardiologicznej znalazły się rekomendacje dotyczące zmniejszania poziomu stresu u pacjentów.

Pamiętajmy więc, aby w myśl zasady, że lepiej zapobiegać niż leczyć, zwrócić uwagę na poziom stresu obecny w naszym codziennym życiu oraz nauczyć się skutecznego radzenia sobie z nim – z korzyścią dla naszego zdrowia psychicznego i fizycznego.

Piśmiennictwo:

[1] Everly, G.S. Jun., Rosenfeld, R. (1992). Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

[2] Heszen, I., Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

[3] Kamińska, M., Siewierski, B., Skwara, A., Szóstak, A. (2003). Panowanie nad stresem. Gliwice: Helion.

[4] Lazarus, R.S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and doping. New York: Springer.

[5] Mierzyńska, A. (2020). Stres i jego rola w rozwoju chorób układu krążenia. Artykuł dostępny na stronie: https://sercunaratunek.pl/stres-i-jego-rola-w-rozwoju-chorob-ukladu-krazenia/.

[6] Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin.

[7] Selye, H. (1978). Stres życia. Warszawa: PIW.

[8] Strelau, J. (1996). Temperament a stres. Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem. W: Heszen-Niejodek, I., Ratajczak, Z. (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne (s. 88-132). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

[9] Uszyński, M. (2009). Stres i antystres - patomechanizm i skutki zdrowotne. Wrocław: MedPharm Polska.

[10] Waszkowska, M., Potocka, A., Wojtaszczyk, P. (2010). Miejsce pracy na miarę oczekiwań. Poradnik dla pracowników socjalnych. Łódź: Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera.

Opracowała: dr Paulina Baran

Wśród badaczy zajmujących się problematyką stresu nie ma zgodności odnośnie sposobu jego rozumienia. Zasadniczo, w literaturze psychologicznej można wyróżnić trzy główne nurty w ujmowaniu stresu. Zgodnie z pierwszym podejściem, stres traktowany jest jako sytuacja, wydarzenie lub bodziec o określonych właściwościach, który wzbudza u człowieka napięcie emocjonalne uniemożliwiające jego prawidłowe funkcjonowanie. Tak rozumiany stres ujawnia się w takich sytuacjach, w których mówimy, że np. „Stresuje mnie moja praca”, „Podróż samolotem jest dla mnie stresująca”, „Pobieranie krwi mnie stresuje”.

Według drugiego podejścia stres rozumiany jest jako reakcja organizmu na działający stresor, przejawiająca się na poziomie emocjonalnym (np. odczuwanie lęku, niepokoju, złości, smutku), poznawczym (np. obniżenie koncentracji i rozproszenie uwagi, nieadekwatna ocena sytuacji, w tym obniżony poziom obiektywizmu i krytycyzmu, trudności z podejmowaniem decyzji, problemy z pamięcią, natrętne myśli, dezorientacja) oraz behawioralnym (np. płacz, izolacja społeczna i unikanie kontaktów z innymi, zakłócony wzorzec snu, tj. nadmierna senność lub trudności z zasypianiem, nerwowe nawyki, np. obgryzanie paznokci, zmiana nawyków żywieniowych, w tym np. jedzenie emocjonalne). W tym nurcie Hans Selye, który po raz pierwszy wprowadził do nauk o zdrowiu termin „stres”, zdefiniował go jako ogólny zespół adaptacyjny będący niespecyficzną reakcją organizmu, powstającą w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych, zwanych stresorami. Według badacza zespół ten ma trzy stadia: reakcji alarmowej, polegającej na mobilizowaniu sił obronnych, stadium odporności, czyli pełnego przystosowania się do stresora, oraz stadium wyczerpania, do którego dochodzi wówczas, gdy ulegnie wyczerpaniu energia przystosowania, ponieważ stresor jest znacznie nasilony i działa w odpowiednio długim czasie. Z kolei polski psycholog prof. Jan Strelau określił stres jako stan, który „charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne przekraczające bazalny poziom aktywacji”.

Należy zwrócić uwagę, że skutki stresu ujawniają się nie tylko w sferze psychologicznej i behawioralnej, ale i fizjologicznej. Uwalniane w sytuacji stresu hormony inicjują odpowiedź różnych narządów, tkanek i komórek. Jeżeli aktywowana jest część współczulna układu nerwowego, dochodzi wówczas do pobudzenia wielu narządów i w konsekwencji do mobilizacji organizmu (m.in. rozszerzają się źrenice, praca serca przyspiesza, hamowana jest perystaltyka jelit), jeżeli natomiast część przywspółczulna – następuje hamowanie w narządach umożliwiające regenerację i odpoczynek organizmu po wysiłku związanym z mobilizacją (m.in. zwężają się źrenice, spowalnia czynność serca, pobudzana jest perystaltyka jelit).

Zgodnie z ostatnim podejściem, stres stanowi wypadkową relacji, jaka zachodzi między człowiekiem, tj. jego cechami osobowości, stosowanymi metodami radzenia sobie w sytuacjach trudnych, wcześniejszymi doświadczeniami itp., a cechami otoczenia, tj. właściwościami działającego bodźca. W ramach tego nurtu powstała transakcyjna teoria stresu Richarda Lazarusa i Suzan Folkman, zgodnie z którą stres jest rozumiany jako „określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez nią jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”. Oznacza to, że jeżeli człowiek uzna, iż dana sytuacja narusza istotne dla niego wartości i stanowi zagrożenie, staje się wówczas sytuacją stresującą.

Mając na uwadze powyższe można zauważyć, że stres ma różne oblicza i może być ujmowany z różnych perspektyw. I choć nie udało się sformułować jednej, powszechnie akceptowanej i przyjętej w środowisku naukowym jego definicji, wyniki dotychczasowych badań jednoznacznie wskazują, że stres ma istotny wpływ na zdrowie psychiczne i fizyczne człowieka.

Konsekwencje zdrowotne stresu

Skutki stresu dla zdrowia psychicznego i fizycznego można podzielić na natychmiastowe, tj. szybko przemijające i w większości odwracalne, oraz długotrwałe. Do pierwszej grupy zaliczane są objawy mięśniowe (m.in. napięcie mięśni mimicznych, szyi, ramion, pleców, zaciśnięcie szczęki), oddechowe (m.in. przyspieszenie i spłycenie oddechu, hiperwentylacja), reakcje bólowe (m.in. bóle głowy, pleców, żołądka), objawy ze strony układu trawiennego (m.in. biegunki lub zaparcia, brak apetytu lub nadmierny apetyt) oraz inne objawy (m.in. przyspieszone tętno, wzmożona potliwość, zaczerwienienie skóry, częste oddawanie moczu, nerwowe ruchy, drapanie się).

Skutki długotrwałe stresu to tzw. choroby stresozależne (ang. stress-related disorders), dotyczące zdrowia psychicznego i somatycznego, wśród których można wymienić między innymi:

• zaburzenia snu,

• zespół stresu traumatycznego,

• zespół zmęczenia przewlekłego,

• jadłowstręt psychiczny,

• żarłoczność psychiczną,

• zespoły neurodegeneracyjne,

• otyłość,

• zespół jelita nadwrażliwego,

• zaburzenia miesiączkowania,

• niepłodność,

• problemy dermatologiczne.

Na stronie internetowej „sercunaratunek.pl” dr Anna Mierzyńska z Kliniki Choroby Wieńcowej i Rehabilitacji Kardiologicznej Narodowego Instytutu Kardiologii w Warszawie wskazuje, że osoby żyjące w warunkach stresu związanego zarówno z życiem zawodowym, jak i prywatnym, są bardziej narażone na choroby układu sercowo-naczyniowego oraz udar niedokrwienny mózgu. Ryzyko to może wzrastać od 10 do nawet 60 proc. w porównaniu z osobami, które na co dzień doświadczają mniejszego napięcia emocjonalnego.

Stres może zmieniać aktywność elektryczną serca, powodować występowanie epizodów zaburzeń rytmu serca, działając silnie i długotrwale przyczyniać się do niedokrwienia mięśnia sercowego, a także sprzyjać szybszemu wzrostowi blaszki miażdżycowej lub formowaniu skrzeplin. Wszystkie te czynniki mogą istotnie zwiększać ryzyko wystąpienia ostrego zespołu wieńcowego lub udaru mózgu. Z tego też względu w zaleceniach Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego odnośnie prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego oraz rehabilitacji kardiologicznej znalazły się rekomendacje dotyczące zmniejszania poziomu stresu u pacjentów.

Pamiętajmy więc, aby w myśl zasady, że lepiej zapobiegać niż leczyć, zwrócić uwagę na poziom stresu obecny w naszym codziennym życiu oraz nauczyć się skutecznego radzenia sobie z nim – z korzyścią dla naszego zdrowia psychicznego i fizycznego.

Piśmiennictwo:

[1] Everly, G.S. Jun., Rosenfeld, R. (1992). Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

[2] Heszen, I., Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

[3] Kamińska, M., Siewierski, B., Skwara, A., Szóstak, A. (2003). Panowanie nad stresem. Gliwice: Helion.

[4] Lazarus, R.S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and doping. New York: Springer.

[5] Mierzyńska, A. (2020). Stres i jego rola w rozwoju chorób układu krążenia. Artykuł dostępny na stronie: https://sercunaratunek.pl/stres-i-jego-rola-w-rozwoju-chorob-ukladu-krazenia/.

[6] Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin.

[7] Selye, H. (1978). Stres życia. Warszawa: PIW.

[8] Strelau, J. (1996). Temperament a stres. Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem. W: Heszen-Niejodek, I., Ratajczak, Z. (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne (s. 88-132). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

[9] Uszyński, M. (2009). Stres i antystres - patomechanizm i skutki zdrowotne. Wrocław: MedPharm Polska.

[10] Waszkowska, M., Potocka, A., Wojtaszczyk, P. (2010). Miejsce pracy na miarę oczekiwań. Poradnik dla pracowników socjalnych. Łódź: Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera.