Opracowała: dr Paulina Baran

W związku z tym, że praca stanowi dominującą formę aktywności życiowej, uważa się, że wypalenie zawodowe stanowi dziś jeden z najpoważniejszych problemów w wymiarze indywidualnym i społecznym, związany z funkcjonowaniem zawodowym człowieka. W badaniach ankietowych przeprowadzonych przez Instytut Gallupa we wrześniu 2019 r. na populacji Amerykanów wykazano, że trzy czwarte pracowników doświadczyło wypalenia zawodowego.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podjęła w 2019 roku decyzję o uznaniu wypalenia zawodowego za jednostkę chorobową oraz o wpisaniu go do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ang. International Classification of Diseases - ICD-11). Oznacza to, że od 1 stycznia 2022 roku osoby zmagające się z wypaleniem zawodowym będą miały możliwość między innymi uzyskania z tego tytułu zwolnienia lekarskiego.

Czym jest wypalenie zawodowe?

Zjawisko wypalenia zawodowego po raz pierwszy opisał H.I. Freudenberg, definiując je jako „stan, który rozwija się powoli, przez dłuższy okres przeżywania długotrwałego stresu i angażowania całej energii życiowej i który w końcowym efekcie wywiera negatywny wpływ na motywację, przekonania i zachowanie”. Zdaniem A.M. Pines i E. Aronsona, „wypalenie jest stanem fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania powodowanego przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym”.

Można zatem powiedzieć, że wypalenie zawodowe jest efektem doświadczania przewlekłego stresu w miejscu pracy, któremu w porę i skutecznie nie zaradzono. Długotrwałe borykanie się z różnego rodzaju problemami oraz negatywnymi właściwościami i warunkami pracy powoduje doświadczanie osobistych porażek oraz przyczynia się do postępującego wyczerpania fizycznego i emocjonalnego, co z kolei stanowi kluczowy czynnik sprzyjający wystąpieniu wypalenia. Należy zwrócić uwagę, że wypalenie nie pojawia się nagle, lecz jest procesem rozłożonym w czasie i narastającym stopniowo.

Źródłem stresu pracownika mogą być czynniki związane z treścią pracy (np. zbyt duża odpowiedzialność, niejednoznaczne wymagania, monotonia, przeciążenie obowiązkami), jej warunkami (np. niska płaca, brak stałej umowy, niewielkie szanse na rozwój kariery, szkodliwe warunki środowiskowe (np. hałas, promieniowanie), brak środków ochronnych, niewygodna pozycja wykonywania pracy), a także relacjami społecznymi (np. dyskryminacja, brak wsparcia społecznego, konflikty ze współpracownikami, złe przywództwo).

Czynnikami wpływającymi na poziom wypalenia zawodowego są zarówno stresory związane z warunkami pracy, jak i pewne indywidualne właściwości człowieka, wśród których można wymienić, między innymi, silne zaangażowanie w pracę, duże oczekiwania wobec własnej osoby, odsuwanie na dalszy plan własnych potrzeb i interesów, negowanie własnych granic obciążenia oraz chętne podejmowanie nowych obowiązków i zadań, a także zachwianie równowagi między pracą zawodową a życiem prywatnym.

Jakie są objawy wypalenia zawodowego?

Niezależnie od rodzaju działającego stresora, u pracownika mogą pojawiać się różne fizjologiczne i emocjonalne reakcje na stres. Naukowcy podkreślają, że u osób, które doświadczają wysokiego poziomu stresu występują liczne objawy psychosomatyczne oraz zaburzenia zdolności odprężania się i wypoczywania po zakończeniu pracy. W badaniach wykazano, że im większego stresu zawodowego doświadcza pracownik, tym odczuwa mniejszą satysfakcję i większe niezadowolenie z wykonywania pracy, może także odczuwać poczucie niedostosowania oraz niekompetencji, co w efekcie powoduje obniżenie samooceny.

Osoba dotknięta syndromem wypalenia zawodowego doświadcza wyczerpania fizycznego, emocjonalnego, intelektualnego oraz duchowego, które występują nie tylko na płaszczyźnie zawodowej, ale i w czasie wolnym od pracy. Badacze zakładają, że wypalenie charakteryzuje pięć etapów, w których pojawiają się różnorodne symptomy, w tym:

• Etap objawów fizjologicznych, do których można zaliczyć np. utratę apetytu, kłopoty ze snem, dolegliwości bólowe,

• Etap społeczny, dla którego charakterystyczne są takie objawy jak np. izolowanie się, niepewność w relacjach z innymi, drażliwość, złość,

• Etap intelektualny, w którym dochodzi do zaburzeń poznawczych, np. trudności z logicznym myśleniem, a także przyjmowaniem i przekazywaniem innym informacji,

• Etap psychoemocjonalny, który może prowadzić do zmian w zachowaniu, np. do lekceważenia swoich obowiązków, spadku poczucia odpowiedzialności, nadużywania alkoholu, tytoniu lub leków,

• Etap duchowy, który jest najczęściej związany z utratą wiary w podstawowe zasady i wartości oraz objawia się wewnętrzną pustką i brakiem zainteresowania innymi ludźmi.

Objawy charakterystyczne dla wypalenia zawodowego choć mogą różnić się u różnych osób rodzajem i nasileniem, oddziałują nie tylko na sferę zawodową, ale także na życie prywatne, w tym na środowisko rodzinne.

Czy można zapobiec wypaleniu zawodowemu?

Na łamach The Wall Street Journal Alex Janin podał kilka wskazówek przygotowanych przez prof. Christinę Maslach, psycholog z Uniwersytetu Kalifornijskiego, którymi warto się kierować, aby móc osiągnąć satysfakcjonujące i udane życie zawodowe, a tym samym – przeciwdziałać wypaleniu. Poniżej przedstawiono wybrane z nich.

• Naucz się rozpoznawać objawy wypalenia zawodowego.

Zdaniem badaczy, istnieją trzy powiązane ze sobą symptomy wypalenia, na które należy w sposób szczególny zwrócić uwagę:

• Poczucie zmęczenia i wyczerpania jest często pierwszą, zauważalną reakcją na stres, choć samo w sobie nie oznacza jeszcze wypalenia.

• Poczucie rozdrażnienia, złość i wrogie nastawienie, które mogą być wywoływane nawet błahymi sytuacjami, przyczyniając się w efekcie do częstszego popełniania błędów, spadku motywacji do pracy oraz wykonywania jedynie niezbędnego minimum, aby móc otrzymać zapłatę i wyjść.

• Niska produktywność i nieskuteczność działania, brak wiary we własne możliwości, kwestionowanie posiadanych kompetencji – czynniki te mogą powodować problemy ze zdrowiem psychicznym.

• Opracuj plan radzenia sobie z wypaleniem.

Lekceważenie objawów świadczących o wypaleniu może mieć poważne konsekwencje dla Twojego zdrowia, ujawniające się w postaci np. skoków ciśnienia tętniczego krwi, chorób serca czy też problemów ze snem.

Identyfikacja wypalenia jest ważna nie tylko dla Ciebie, ale i dla Twoich współpracowników. Jest prawdopodobne, że jeśli odczuwasz symptomy wypalenia, niektórzy z Twoich współpracowników też mogą je odczuwać. Jak twierdzi prof. Maslach, z problemem wypalenia łatwiej jest poradzić sobie jako grupa, aniżeli indywidualnie.

Jeśli zatem podejrzewasz u siebie wypalenie zawodowe, postaraj się porozmawiać na ten temat z bliskimi Ci osobami w pracy. Jeśli okaże się, że inni podzielają Twoje odczucia – spróbujcie zastanowić się wspólnie, co może być ich przyczyną oraz jakie działania można podjąć, aby zminimalizować stresory oraz zmienić środowisko pracy na bardziej przyjazne i satysfakcjonujące. Wypracujcie wspólne rozwiązania stosując metodę „małych kroków”, tzn. rozpocznijcie od drobnych zmian, związanych np. z aranżacją pomieszczeń biurowych w taki sposób, aby każdy czuł się w nich dobrze i komfortowo. Włączcie w ten proces swoich przełożonych, aby i oni byli autorami zmian dokonywanych w miejscu pracy. Pamiętajcie, że w grupie jest duża siła!

• Określ przyczyny wypalenia zawodowego, aby móc mu skutecznie zapobiegać w przyszłości.

Zdaniem prof. Maslach, można wyróżnić sześć kategorii czynników ryzyka wypalenia zawodowego. Poniżej wymieniono pytania, które warto sobie zadać, aby móc zidentyfikować wspomniane czynniki i w razie potrzeby podjąć działania zaradcze.

• Przeciążenie pracą – czy czujesz się przepracowany/-a lub nie jesteś w stanie wykonywać wszystkich swoich zadań? Czy istnieje nierównowaga między wymaganiami a Twoimi możliwościami?

• Kontrola – czy posiadasz pewną autonomię w swojej pracy? Czy czujesz się skrępowany/-a lub ograniczany/-a w pracy?

• Społeczność – czy masz dobre relacje ze współpracownikami? Czy w Twojej pracy panuje atmosfera nieufności lub zastraszania? Czy obawiasz się zadawać pytania lub popełnić błąd w pracy?

• Nagroda – czy czujesz się właściwie doceniany/-a i nagradzany/-a za Twoją pracę?

• Uczciwość – czy wszyscy pracownicy w Twojej firmie mają równe szanse na sukces, np. awans? Czy zauważasz w swojej pracy przypadki dyskryminacji i nierównego traktowania?

• Wartości – czy masz poczucie, że robisz coś ważnego w pracy? Czy czujesz się zmotywowany/-a i dumny/-a z wykonywania swojej pracy?

Człowiek może doświadczać syndromu wypalenia zawodowego wówczas, gdy stwierdzi rozbieżności między własnymi oczekiwaniami wobec miejsca pracy a stanem faktycznym we wszystkich wyżej wymienionych obszarach. Czasami wystarczy jednak, że nieprawidłowości wystąpią w jednym z nich, aby wywołać poczucie wypalenia.

• Dbaj o siebie – regularna aktywność fizyczna oraz prawidłowe nawyki dotyczące odżywiania, snu i wypoczynku sprzyjają skutecznemu radzeniu sobie ze stresem, a tym samym zmniejszają ryzyko wypalenia zawodowego.

Piśmiennictwo:

[1] Bańka, A. (2001). Psychopatologia pracy. Poznań: Wydawnictwo Gemini.

[2] Bartkowiak, G. (2005). Człowiek w pracy. Od stresu do sukcesu w organizacji. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.

[3] Chmiel, N. (2002). Stres a zdrowie pracowników. W: N. Chmiel (red.), Psychologia pracy i organizacji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

[4] Janin, A. (2021). How to prevent and recover from job burnout. The Wall Street Journal – artykuł dostępny online: https://www.wsj.com/articles/how-to-prevent-and-cope-with-job-burnout-11611696061.

[5] Kraczla, M. (2013). Wypalenie zawodowe jako efekt długotrwałego stresu. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie 2, 69-81.

[6] Litzke, S.M., Schuh, H. (2007). Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

[7] Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin.

[8] Pines, A.M. (2010). Wypalenie - w perspektywie egzystencjalnej. W: H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie (s. 32-57). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

[9] Sapilak, B.J. (2012). Wypalenie zawodowe personelu medycznego. W: A. Steciwko, A. Mastalerz-Migas (red.), Stres oraz wypalenie zawodowe (s. 47-59). Wrocław: Elsevier Urban & Partner.

[10] Terelak, J.F. (1995). Stres psychologiczny. Bydgoszcz: Wydawnictwo Branta.

Opracowała: dr Paulina Baran

W związku z tym, że praca stanowi dominującą formę aktywności życiowej, uważa się, że wypalenie zawodowe stanowi dziś jeden z najpoważniejszych problemów w wymiarze indywidualnym i społecznym, związany z funkcjonowaniem zawodowym człowieka. W badaniach ankietowych przeprowadzonych przez Instytut Gallupa we wrześniu 2019 r. na populacji Amerykanów wykazano, że trzy czwarte pracowników doświadczyło wypalenia zawodowego.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podjęła w 2019 roku decyzję o uznaniu wypalenia zawodowego za jednostkę chorobową oraz o wpisaniu go do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ang. International Classification of Diseases - ICD-11). Oznacza to, że od 1 stycznia 2022 roku osoby zmagające się z wypaleniem zawodowym będą miały możliwość między innymi uzyskania z tego tytułu zwolnienia lekarskiego.

Czym jest wypalenie zawodowe?

Zjawisko wypalenia zawodowego po raz pierwszy opisał H.I. Freudenberg, definiując je jako „stan, który rozwija się powoli, przez dłuższy okres przeżywania długotrwałego stresu i angażowania całej energii życiowej i który w końcowym efekcie wywiera negatywny wpływ na motywację, przekonania i zachowanie”. Zdaniem A.M. Pines i E. Aronsona, „wypalenie jest stanem fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania powodowanego przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym”.

Można zatem powiedzieć, że wypalenie zawodowe jest efektem doświadczania przewlekłego stresu w miejscu pracy, któremu w porę i skutecznie nie zaradzono. Długotrwałe borykanie się z różnego rodzaju problemami oraz negatywnymi właściwościami i warunkami pracy powoduje doświadczanie osobistych porażek oraz przyczynia się do postępującego wyczerpania fizycznego i emocjonalnego, co z kolei stanowi kluczowy czynnik sprzyjający wystąpieniu wypalenia. Należy zwrócić uwagę, że wypalenie nie pojawia się nagle, lecz jest procesem rozłożonym w czasie i narastającym stopniowo.

Źródłem stresu pracownika mogą być czynniki związane z treścią pracy (np. zbyt duża odpowiedzialność, niejednoznaczne wymagania, monotonia, przeciążenie obowiązkami), jej warunkami (np. niska płaca, brak stałej umowy, niewielkie szanse na rozwój kariery, szkodliwe warunki środowiskowe (np. hałas, promieniowanie), brak środków ochronnych, niewygodna pozycja wykonywania pracy), a także relacjami społecznymi (np. dyskryminacja, brak wsparcia społecznego, konflikty ze współpracownikami, złe przywództwo).

Czynnikami wpływającymi na poziom wypalenia zawodowego są zarówno stresory związane z warunkami pracy, jak i pewne indywidualne właściwości człowieka, wśród których można wymienić, między innymi, silne zaangażowanie w pracę, duże oczekiwania wobec własnej osoby, odsuwanie na dalszy plan własnych potrzeb i interesów, negowanie własnych granic obciążenia oraz chętne podejmowanie nowych obowiązków i zadań, a także zachwianie równowagi między pracą zawodową a życiem prywatnym.

Jakie są objawy wypalenia zawodowego?

Niezależnie od rodzaju działającego stresora, u pracownika mogą pojawiać się różne fizjologiczne i emocjonalne reakcje na stres. Naukowcy podkreślają, że u osób, które doświadczają wysokiego poziomu stresu występują liczne objawy psychosomatyczne oraz zaburzenia zdolności odprężania się i wypoczywania po zakończeniu pracy. W badaniach wykazano, że im większego stresu zawodowego doświadcza pracownik, tym odczuwa mniejszą satysfakcję i większe niezadowolenie z wykonywania pracy, może także odczuwać poczucie niedostosowania oraz niekompetencji, co w efekcie powoduje obniżenie samooceny.

Osoba dotknięta syndromem wypalenia zawodowego doświadcza wyczerpania fizycznego, emocjonalnego, intelektualnego oraz duchowego, które występują nie tylko na płaszczyźnie zawodowej, ale i w czasie wolnym od pracy. Badacze zakładają, że wypalenie charakteryzuje pięć etapów, w których pojawiają się różnorodne symptomy, w tym:

• Etap objawów fizjologicznych, do których można zaliczyć np. utratę apetytu, kłopoty ze snem, dolegliwości bólowe,

• Etap społeczny, dla którego charakterystyczne są takie objawy jak np. izolowanie się, niepewność w relacjach z innymi, drażliwość, złość,

• Etap intelektualny, w którym dochodzi do zaburzeń poznawczych, np. trudności z logicznym myśleniem, a także przyjmowaniem i przekazywaniem innym informacji,

• Etap psychoemocjonalny, który może prowadzić do zmian w zachowaniu, np. do lekceważenia swoich obowiązków, spadku poczucia odpowiedzialności, nadużywania alkoholu, tytoniu lub leków,

• Etap duchowy, który jest najczęściej związany z utratą wiary w podstawowe zasady i wartości oraz objawia się wewnętrzną pustką i brakiem zainteresowania innymi ludźmi.

Objawy charakterystyczne dla wypalenia zawodowego choć mogą różnić się u różnych osób rodzajem i nasileniem, oddziałują nie tylko na sferę zawodową, ale także na życie prywatne, w tym na środowisko rodzinne.

Czy można zapobiec wypaleniu zawodowemu?

Na łamach The Wall Street Journal Alex Janin podał kilka wskazówek przygotowanych przez prof. Christinę Maslach, psycholog z Uniwersytetu Kalifornijskiego, którymi warto się kierować, aby móc osiągnąć satysfakcjonujące i udane życie zawodowe, a tym samym – przeciwdziałać wypaleniu. Poniżej przedstawiono wybrane z nich.

• Naucz się rozpoznawać objawy wypalenia zawodowego.

Zdaniem badaczy, istnieją trzy powiązane ze sobą symptomy wypalenia, na które należy w sposób szczególny zwrócić uwagę:

• Poczucie zmęczenia i wyczerpania jest często pierwszą, zauważalną reakcją na stres, choć samo w sobie nie oznacza jeszcze wypalenia.

• Poczucie rozdrażnienia, złość i wrogie nastawienie, które mogą być wywoływane nawet błahymi sytuacjami, przyczyniając się w efekcie do częstszego popełniania błędów, spadku motywacji do pracy oraz wykonywania jedynie niezbędnego minimum, aby móc otrzymać zapłatę i wyjść.

• Niska produktywność i nieskuteczność działania, brak wiary we własne możliwości, kwestionowanie posiadanych kompetencji – czynniki te mogą powodować problemy ze zdrowiem psychicznym.

• Opracuj plan radzenia sobie z wypaleniem.

Lekceważenie objawów świadczących o wypaleniu może mieć poważne konsekwencje dla Twojego zdrowia, ujawniające się w postaci np. skoków ciśnienia tętniczego krwi, chorób serca czy też problemów ze snem.

Identyfikacja wypalenia jest ważna nie tylko dla Ciebie, ale i dla Twoich współpracowników. Jest prawdopodobne, że jeśli odczuwasz symptomy wypalenia, niektórzy z Twoich współpracowników też mogą je odczuwać. Jak twierdzi prof. Maslach, z problemem wypalenia łatwiej jest poradzić sobie jako grupa, aniżeli indywidualnie.

Jeśli zatem podejrzewasz u siebie wypalenie zawodowe, postaraj się porozmawiać na ten temat z bliskimi Ci osobami w pracy. Jeśli okaże się, że inni podzielają Twoje odczucia – spróbujcie zastanowić się wspólnie, co może być ich przyczyną oraz jakie działania można podjąć, aby zminimalizować stresory oraz zmienić środowisko pracy na bardziej przyjazne i satysfakcjonujące. Wypracujcie wspólne rozwiązania stosując metodę „małych kroków”, tzn. rozpocznijcie od drobnych zmian, związanych np. z aranżacją pomieszczeń biurowych w taki sposób, aby każdy czuł się w nich dobrze i komfortowo. Włączcie w ten proces swoich przełożonych, aby i oni byli autorami zmian dokonywanych w miejscu pracy. Pamiętajcie, że w grupie jest duża siła!

• Określ przyczyny wypalenia zawodowego, aby móc mu skutecznie zapobiegać w przyszłości.

Zdaniem prof. Maslach, można wyróżnić sześć kategorii czynników ryzyka wypalenia zawodowego. Poniżej wymieniono pytania, które warto sobie zadać, aby móc zidentyfikować wspomniane czynniki i w razie potrzeby podjąć działania zaradcze.

• Przeciążenie pracą – czy czujesz się przepracowany/-a lub nie jesteś w stanie wykonywać wszystkich swoich zadań? Czy istnieje nierównowaga między wymaganiami a Twoimi możliwościami?

• Kontrola – czy posiadasz pewną autonomię w swojej pracy? Czy czujesz się skrępowany/-a lub ograniczany/-a w pracy?

• Społeczność – czy masz dobre relacje ze współpracownikami? Czy w Twojej pracy panuje atmosfera nieufności lub zastraszania? Czy obawiasz się zadawać pytania lub popełnić błąd w pracy?

• Nagroda – czy czujesz się właściwie doceniany/-a i nagradzany/-a za Twoją pracę?

• Uczciwość – czy wszyscy pracownicy w Twojej firmie mają równe szanse na sukces, np. awans? Czy zauważasz w swojej pracy przypadki dyskryminacji i nierównego traktowania?

• Wartości – czy masz poczucie, że robisz coś ważnego w pracy? Czy czujesz się zmotywowany/-a i dumny/-a z wykonywania swojej pracy?

Człowiek może doświadczać syndromu wypalenia zawodowego wówczas, gdy stwierdzi rozbieżności między własnymi oczekiwaniami wobec miejsca pracy a stanem faktycznym we wszystkich wyżej wymienionych obszarach. Czasami wystarczy jednak, że nieprawidłowości wystąpią w jednym z nich, aby wywołać poczucie wypalenia.

• Dbaj o siebie – regularna aktywność fizyczna oraz prawidłowe nawyki dotyczące odżywiania, snu i wypoczynku sprzyjają skutecznemu radzeniu sobie ze stresem, a tym samym zmniejszają ryzyko wypalenia zawodowego.

Piśmiennictwo:

[1] Bańka, A. (2001). Psychopatologia pracy. Poznań: Wydawnictwo Gemini.

[2] Bartkowiak, G. (2005). Człowiek w pracy. Od stresu do sukcesu w organizacji. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.

[3] Chmiel, N. (2002). Stres a zdrowie pracowników. W: N. Chmiel (red.), Psychologia pracy i organizacji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

[4] Janin, A. (2021). How to prevent and recover from job burnout. The Wall Street Journal – artykuł dostępny online: https://www.wsj.com/articles/how-to-prevent-and-cope-with-job-burnout-11611696061.

[5] Kraczla, M. (2013). Wypalenie zawodowe jako efekt długotrwałego stresu. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie 2, 69-81.

[6] Litzke, S.M., Schuh, H. (2007). Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

[7] Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin.

[8] Pines, A.M. (2010). Wypalenie - w perspektywie egzystencjalnej. W: H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie (s. 32-57). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

[9] Sapilak, B.J. (2012). Wypalenie zawodowe personelu medycznego. W: A. Steciwko, A. Mastalerz-Migas (red.), Stres oraz wypalenie zawodowe (s. 47-59). Wrocław: Elsevier Urban & Partner.

[10] Terelak, J.F. (1995). Stres psychologiczny. Bydgoszcz: Wydawnictwo Branta.